Engelli vatandaşların sosyal yaşama katılımı ve ayrımcılığa uğramaması temel bir politika alanıdır. Türkiye’de engelli hakları için birçok alanda politika uygulamaları gerçekleştirilmektedir. Engelli bireylerin trafiğe çıkmasını teşvik etmek bu uygulamalardan biridir. Bu uygulama, sosyal ve çalışma yaşamına katılım, erişilebilirlik gibi çok farklı alanlar için önemlidir.
Doğuştan ya da sonradan meydana gelen sebeplerle fiziksel olarak hareket kabiliyetini kısıtlayıcı engellere sahip vatandaşların araç kullanarak trafiğe çıkışı mümkündür. Sürücü olarak trafiğe çıkacak engelli vatandaşlar H tipi ehliyet almak zorundadır. Bu ehliyet tipi yalnızca şahsi araç kullanımına uygundur. Ticari araç kullanılamaz. Bu kişiler belli koşulları yerine getirerek engelli raporuyla alınabilecek araçlar arasından yapacakları araç alımında önemli mali haklara sahip olurlar. Araç kullanamayacak düzeyde engele sahip olan vatandaşlar ise engelli ÖTV indirimi ile kendi adlarına aldıkları aracı bir yakınlarının kullanımına tahsis ederek ulaşımlarını sağlayabilirler.
Kısacası, engelli bireylerin araç alımlarını teşvik edici mali hakları bulunur. Bu haklar, kişinin engel derecesine göre özel tüketim vergisi (ÖTV) indirimi ve muafiyeti ile motorlu taşıtlar vergisi muafiyetini kapsar.
H Sınıfı Ehliyet Nedir?
Engelli raporu ile araç satın alabilmek için temel şart engelli raporudur. Şahsi araç alımı için ise H tipi ehliyet zorunludur.
Diğer ehliyet tiplerinden farklı olarak H tipi ehliyet alabilmek için yetkili sürücü kursuna ibraz etmek üzere “özel tertibatlı araç kullanabilir” ibaresi bulunan bir sağlık raporu almak gerekir. Ayrıca, diğer direksiyon sınavlardan farklı olarak sınavlarda özel tertibatlı araç kullanılır. Bu kişiler, kendi kullanımlarına özel araç aldıklarında, araçta kullanımları için gerekli özel düzenlemeleri yaptırmak ve araca tescil ettirmek zorundadır.
Sağlık Raporu Nereden ve Nasıl Alınır?
En temel koşul ise engelli raporudur. Sonraki bölümde ayrıntılı olarak açıklanan engelli raporu, herhangi bir sağlık kurumundan ya da aile hekiminden alınamaz. Raporun, Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenen hastanelerden birinden alınması zorunludur. Bakanlığın belirlediği bu hastaneler tam teşekkülüdür. Alınan engelli raporunda, kişinin engellilik derecesi ile engelli arabası satın alınma hakkının olduğu açıkça belirtilmiş olmalıdır. Hem ehliyet hem de engelli raporu ile araç satın alımında minimum engel oranı %40 olarak belirlenmiştir. Esasında bu oran devletin engellilik durumunu tanımladığı minimum engel derecesidir. Başka bir deyişle, devlet %40'tan az engel derecesine sahip kişileri hak sahibi olma açısından engelli olarak tanımlamamaktadır.
Engelli raporu yalnızca araç indirimine sahip olabilmek için değil, engellilerin kendilerine ve aile bireylerine sağlanan haklardan yararlanabilmek için ibrazı zorunlu bir belgedir. Türkiye’de devletin kişiyi engelli olarak tanımlaması için fiziksel ya da ruhsal olarak vücut fonksiyonlarının minimum yüzde 40’ını kaybetmiş olması şartı aranır. Kayıp ve derecesi devlet tarafından tanınan bir sağlık kurulunca tespit edilmiş olmalıdır. Bu tanım doğrultusunda engelli olarak belirlenen kişilere verilen rapora ise engelli raporu denmektedir.
Engelli raporu başvurusu için gerekli evraklar şunlardır:
- Başvuru dilekçesi
- Kimlik aslı ve fotokopisi
- En az iki adet vesikalık fotoğraf
Başvuru için gerekli belgelerle, belirlenmiş hastanelerden birine bizzat başvuru yapılması gerekir. 18 yaş altı engelli ya da 18 yaş üstü zihinsel engelli bireyler veli/ vasi desteği ile başvurularını tamamlayabilir.
Başvurunun ardından gerekli sağlık kontrolleri, testler ve muayene yapılır. Çok farklı engel durumları nedeniyle Sağlık Bakanlığı tam teşekküllü hastane şartını koşmaktadır. Sonuçlar bir heyet tarafından değerlendirilir ve “Erişkinler için engellilik değerlendirmesi hakkında yönetmelik” kapsamında kişinin engellilik durumu ve derecesi belirlenir. Eğer kişinin engel oranı %40 ve üzeri ise, kişi devlet makamları nezdinde engelli sayılmaktadır. Bu rapor aynı zamanda engelli araç alma şartları arasında yer almaktadır.
Engelli raporuna sahip vatandaşlar, özel tüketim vergisi (ÖTV) konusunda istisnalara sahiptir. Engelli raporu ile araba alma sırasında engel derecesine göre ÖTV indirimi ya da muafiyeti sağlanabilir. Konuya ilişkin düzenleme Maliye Bakanlığı’nın Özel Tüketim Vergisi (II) Sayılı Liste Uygulama Genel Tebliği ve takip eden dönemlerde yapılan tebliğ değişiklikleri ile düzenlenmiştir. Bu tebliğ doğrultusunda kapsama alınan araçlarda fiyat limiti ile nitelik kısıtlaması uygulanmaktadır. Engelli araç limiti olarak bilinen kriter engelli bireylerin indirimli alabilecekleri araçların tavan satış fiyatını belirler. Bu limit, her yıl açıklanan yeniden değerleme oranı doğrultusunda güncellenir.
2024 yılı için açıklanan yeniden değerleme oranı doğrultusunda, 2024 engelli araç limiti 1.591.255 TL’dir. Bu limit satış fiyatıdır. Tüm vergileri kapsar. 1.591.255 TL’den daha yüksek fiyatta bir araç satın alındığında, araç alımı bu kapsama girmez ve ÖTV'nin normal düzeyde ödenmesi gerekir.
Pratikte iki önemli kriterden daha bahsedilebilir. İlki, ÖTV indiriminden yararlanabilmek için alınacak araçların sıfır olması zorunluluğudur. Fiyatı ne olursa olsun ikinci el araç alımları bu kapsamda değerlendirilmez ve ÖTV’den muafiyet sağlanmaz. İkinci önemli kriter ise aracın motor hacmidir. Yönetmelik kapsamında ÖTV muafiyetinden faydalanmak için aracın motor hacminin maksimum 1.6 cc olması gerekir. Son olarak, muafiyet 5 yılda yalnızca bir kereye mahsus olarak uygulanır.
Kısaca, engelli raporuna sahip bir vatandaş son 5 yılda ÖTV muafiyetinden yararlanarak araç alımı yapmamış ise 1.591.255 TL değerini ve 1.6 litre motor hacmini geçmeyen sıfır bir araç için ÖTV muafiyetinden faydalanarak araç alımı yapabilir.
Engelli İndirimiyle Alınan Araba Satılabilir mi?
Engelli indirimi ile alınan arabanın satımını yasaklayan herhangi bir düzenleme bulunmamakla birlikte, mevcut düzenleme verilen hakka yöneliktir. ÖTV muafiyetinin uygulanması için yani hakkın kullanımı için koyulan şart, bu kapsamda alınan aracın alım işleminin gerçekleştirilmesinden itibaren 5 yıl içinde aracın başkasına satılmamasıdır. Böyle bir satış işlemi fiili olarak mümkün olsa da hakkın kaybına neden olacak ve muaf olunan ÖTV’nin ödenmesi zorunluluğu doğuracaktır. Engelli araç satışı araç alımından 5 yıl sonra yapıldığında ise herhangi bir hak kaybı yaşanmaz.
Başka bir deyişle, engelli indirimi ile alınan aracın ÖTV ödemeden satış işleminin yapılabilmesi için 5 yılın tamamlanması gerekir. 5 yılı tamamladıktan sonra ÖTV ödemeden satışı yapabilir. Öte yandan, 5 yılda bir defaya mahsus olarak faydalanılan bu haktan araç satışını yaptıktan sonra yeniden faydalanılabilir. Yani hak kaybına uğramadan araç satışını gerçekleştiren bir vatandaş, belirtilen koşullara uygun yeni bir araç almak istediğinde de yine ÖTV’den muaf olacaktır.
%40 Engelli Raporuyla Araç Alımı ve İndirim Oranları
%40 engelli raporu ile alınmış araçlar yalnızca araç sahibi kişi tarafından kullanılır. Buna bağlı olarak, kişinin engeline göre aracın düzenlenmesi şarttır. Düzeltmeden kastedilen, aracın engelli kişinin kullanımını kolaylaştırıcı aparatlara sahip olmasının sağlanmasıdır. Kişinin sağ eli yok ise vites kutusunun uygun olan başka bir yere yerleştirilmesi ya da iki elini kullanamayan biri için ayak vitesinin monte edilmesi bu uygulamalara örnek olarak verilebilir. Bu düzeltmeler araca tescil edilmelidir. Araç, engelli raporu düzenlenerek araca sahip olan kişi dışındaki kişilerce kullanılamaz.
Araç alımlarında ÖTV oranları araçların değerine göre belirlenir. Bu fiyatlar ve oranlar genelde yıllık olarak, istinai olarak da yıl içinde yeniden belirlenebilmektedir. 24 Kasım 2022 tarihli Resmi Gazete’de araçların motor silindir hacmi ve değerine göre 2023 yılında uygulanacak ÖTV oranları belirtilmiştir. Buna göre ÖTV oranları minimum %45 olarak belirlenmiş olup fiyat ve motor hacmi arttıkça bu oran artmaktadır.
%40 engelli raporu ile araç alımı yapacak olan vatandaşlara ÖTV indirimi uygulanmaktadır. Bu kapsamda sıfır, 1.591.255 TL’den düşük fiyatlı ve 16 cc ve altı motor hacmine sahip araç alacak vatandaşlara %26,3 oranında ÖTV indirimi sağlanmaktadır. Ayrıca, düzeltmeleri yaparak gerekli raporları alan araçlar vergi muafiyeti için başvuru yapabilir. Uygun görülmesi durumunda MTV muafiyeti de sağlanabilir.
%60, %70 ve %80 Engelli Raporu ile Araç Alma
%40 oranında engele sahip vatandaşlarda olduğu gibi %89 engel derecesine kadar araçlar kişiye tahsislidir. Kişi özelinde gerekli düzeltmeler yapılarak tescil edilmesi zorunludur.
Engelli raporu ile araç alımında iki tip ÖTV uygulaması bulunmaktadır. Bunlardan ilki sağlık kurulu raporu ile %40-%89 arası engele sahip olduğu tespit edilenler için yapılan indirimdir. Bu kapsamda %40 engele sahip olan vatandaşlar ile %60, %70 ve %80 engele sahip vatandaşlar aynı haklara sahiptir. Yukarıda belirtildiği gibi %26,3’lük bir ÖTV indiriminden faydalanma hakkına sahiptir.
İkinci uygulama ise %90 engelli raporu ile araç alacak olan vatandaşlar için geçerlidir. Bu vatandaşlar, ÖTV’den muaf tutulmuştur. Aşağıda ayrıntıları ile açıklanacağı gibi bu kapsama giren vatandaşlar ÖTV’den tamamen muaftır.
%90 Engelli Raporuyla Araç Alımı ve Şartları
Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenen tam teşekküllü hastanelerden alınan rapor ile engel derecesinin %90 ve üzeri olduğu tespit edilen vatandaşlar alacakları sıfır araçlar için ÖTV’den tamamen muaf tutulmuştur. Bu uygulama beş yılda yalnız bir defaya mahsustur. Buna ek olarak, %90 ve üzeri engele sahip kişi adına kayıtlı araç motorlu taşıtlar vergisinden de muaftır. Bu kişiler MTV ödemez.
%90 ve üzeri engele sahip vatandaşlar, araç kullanımında da desteğe ihtiyaç duymaları olasıdır. Bu nedenle, aracın kişiye özel olarak düzeltilmesi zorunlu değildir. İstisnai olarak sürekli tekerlekli sandalye kullanım zorunluluğu olan kişiler için açılır kapanır rampa düzeneği kurulmalıdır. Bu durumda araca tescili gerekir.
18 yaşından küçük engelli bireylerin ya da 18 yapından büyük zihinsel engelli bireylerin araç ihtiyaçları da bu kapsamda karşılanabilir. Her ne kadar sürücü ehliyetine sahip olamasalar da bu kişilerin ulaşımlarına destek olabilmek adına veli ve vasi muvafakatı ile adlarına araç alımı yapılabilir.
%90 ve üzeri engele sahip vatandaşların araçları eğer kişiye özel tertibatı yok ise başka kişiler tarafından da kullanılabilir. Daha önceleri yasa bu kişileri 3. Dereceye kadar hısımlık ile kısıtlamış olsa da yapılan düzenleme ile bu kısıt ortadan kaldırılmıştır. Bu doğrultuda, %90 ve üzeri engele sahip ve kişisel olarak düzeltmesi tescil edilmemiş araçlar hısımlık derecesi gözetilmeden, engelli bireyin ulaşımını sağlayabilmek amacıyla herhangi biri tarafından kullanılabilir.
Engelli araçların alımında vatandaşın kararını belirleyen en önemli kriter elbette alım fiyatıdır. ÖTV indirimli araçlar için piyasa satış fiyatından alım gerçekleşmediği için hesaplama işlemi zor gözükebilmektedir. Hesaplama o kadar zor olmasa da farklı vergilerin uygulanması ve oranlardaki farklılık sebebi ile karışıklıklara sebep olabilir. Bu noktada, yapılması gereken öncelikle KDV bedelini düşmektir. Çünkü uygulanacak olan ÖTV indirimi ve muafiyeti KDV’siz tutara uygulanır.
Daha önce %18 olan KDV oranı 7 Temmuz 2023’te yayımlanan Cumhurbaşkanlığı kararı ile %20’ye çıkartılmıştır. Bu durumu bir örnek ile açıklayalım. %90 engeli olan bir vatandaş satış fiyatı 700.000 TL olan 1.6 cc’lik sıfır bir araç almak istiyor. %20’lik KDV tutarı düşüldüğünde araç bedeli 560.000 TL olmaktadır. Bu kategoride uygulanan ÖTV %80’dir. ÖTV bedeli düşüldüğünde ise aracın bedeli 112.000 TL’ye gelmektedir. Buna yeniden KDV oranını eklediğimizde 134.400 TL elde edilir. Yani %90 engelli raporu ile 700.000 TL’lik araç 134.400 TL’ye alınabilmektedir.
Aynı aracı %60 engelli raporuna sahip bir vatandaş almak istediğinde %26,3’lük bir ÖYV indirimi uygulanacaktır. Yani, ÖTV indirimi ile 412.720 TL araç bedeli olacaktır. Buna KDV eklendiği zaman aynı aracın alış fiyatı 495.264 TL’ye gelmektedir.
Araç fiyatları düşünüldüğünde böyle ciddi indirimler ile alınan araçların alım sonrası korunması da oldukça önemlidir. Aracın olası trafik kazaları ya da diğer risklere karşı korunması için mutlaka kasko yaptırmak gerekir.
